Aktywność kleszczy rozpoczyna się już w marcu, ale najwięcej przypadków ukłuć odnotowuje się od kwietnia do września. Kleszcze występują nie tylko w lasach, ale też w parkach miejskich, na działkach i przydomowych ogródkach. Są nie tylko uciążliwe – mogą przenosić groźne choroby, takie jak borelioza z Lyme czy kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Dlatego rola farmaceuty w udzielaniu rzetelnych informacji oraz wspieraniu profilaktyki poekspozycyjnej jest szczególnie ważna.

1. Edukacja pacjentów w sezonie kleszczowym

W aptece warto przypominać pacjentom, jak ograniczyć ryzyko ukąszenia:

Stosowanie repelentów zawierających DEET, ikarydynę lub IR3535 – dostępnych bez recepty

Odpowiedni ubiór: długie rękawy, długie spodnie, jasne kolory (łatwiej zauważyć kleszcza), nakrycie głowy

Regularna kontrola ciała po powrocie z terenów zielonych – szybkie usunięcie kleszcza ogranicza ryzyko zakażenia

Szczepienie przeciwko KZM – dostępne w Polsce, szczególnie zalecane osobom aktywnym na łonie natury oraz mieszkańcom obszarów endemicznych

2. Pacjent po ukąszeniu przez kleszcza – jak pomóc mu w aptece?

Coraz częściej do aptek trafiają pacjenci, którzy własnoręcznie usunęli kleszcza lub zostali ukąszeni w ostatnich godzinach. Co warto im doradzić?

Gdy pacjent przyszedł z kleszczem i nie wie, jak samodzielnie go usunąć:

• Wyjaśnij, że kleszcza należy usunąć jak najszybciej, najlepiej za pomocą specjalnego zestawu do usuwania kleszczy (pęseta, haczyk, lasso) – dostępnego w aptekach.

• Nie należy stosować tłuszczu, alkoholu ani innych substancji drażniących – mogą zwiększyć ryzyko transmisji patogenów.

• Jeśli pacjent boi się samodzielnego usunięcia – należy skierować go do lekarza pierwszego kontaktu lub na SOR.

Gdy pacjent próbował samodzielnie usunąć kleszcza, ale nie udało się to w całości:

• Pozostała część kleszcza (np. główka) powinna zostać usunięta przez personel medyczny – skieruj pacjenta do lekarza.

• Można zaproponować środki dezynfekujące i łagodzące objawy miejscowe (np. żele chłodzące).

Gdy pacjent poprawnie usunął kleszcza:

• Doradź obserwację miejsca ukąszenia przez 30 dni.

• Poinformuj, że pojawienie się rumienia wędrującego, gorączki, bólu mięśni lub innych objawów grypopodobnych wymaga konsultacji z lekarzem.

• Można zalecić zapisanie daty i miejsca ukąszenia – przydatne w razie wystąpienia objawów późniejszych.

Kiedy niezwłocznie skierować pacjenta do lekarza?

• Nie udało się usunąć kleszcza w całości

• Pojawiły się objawy ogólne (gorączka, osłabienie, bóle głowy)

• Pacjent pochodzi z obszaru endemicznego dla boreliozy

• Pacjent to dziecko, osoba starsza, w ciąży lub z obniżoną odpornością

3. Pacjent z receptą na antybiotyk w aptece

Do apteki zgłasza się pacjent z receptą na antybiotyk – doksycyklinę po ugryzieniu kleszcza. Podczas realizacji recepty pyta farmaceutę o dawkowanie, ponieważ nie pamięta, co powiedział lekarz, ale wydaje mu się, że lekarz wspominał o jednorazowym zażyciu antybiotyku. Chce się upewnić, czy jednorazowe podanie dwóch tabletek doksycykliny 100 mg wystarczy, czy powinien wybrać antybiotyk do końca?

Dawkowanie doksycykliny w poekspozycyjnej prewencji boreliozy (po ugryzieniu kleszcza) — według wytycznych: kiedy podać jednorazową dawkę?

Kiedy rozważa się jednorazową dawkę doksycykliny w pokespozycyjnej prewencji boreliozy po ugryzieniu kleszcza?

• Kleszcz to Ixodes scapularis (w Polsce głównie Ixodes ricinus — bardzo podobny, też przenosi boreliozę)

• Czas przyczepienia kleszcza ≥36 godzin lub nieznany

• Możliwość rozpoczęcia leczenia ≤72 godziny od usunięcia kleszcza

• Lokalizacja ugryzienia w regionie o wysokim ryzyku boreliozy

• Brak przeciwwskazań do stosowania doksycykliny (np. wiek poniżej 8 lat, ciąża)

• Decyzję o podaniu jednorazowej dawki podejmuje lekarz

Zgodnie z wytycznymi w poekpozycyjnej prewencji boreliozy po ugryzieniu kleszcza zaleca się w określonych przypadkach jednorazowe zażycie doksycykliny w dawce 200 mg. Lek należy zażyć najszybciej jak to możliwe – najlepiej poniżej 72 h. Decyzję o podaniu antybiotyku podejmuje lekarz. Należy jednak poinformować pacjenta, że przez kolejny miesiąc powinien obserwować miejsce ugryzienia i jeśli pojawi się rumień z przejaśnieniem w środku, powinien pilnie zgłosić się do lekarza. Wtedy lekarz podejmie dalsze kroki w leczeniu.

mgr farm. Katarzyna Kużajska 

Źródła wytycznych:

• CDC (Centers for Disease Control and Prevention), Lyme Disease Prophylaxis After Tick Bite (2023).

• Polskie Towarzystwo Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych również odnosi się do tej praktyki, jednak w Polsce zwykle podkreśla się, że decyzję o jednorazowej dawce podejmuje lekarz indywidualnie (bo często preferuje się obserwację lub pełną antybiotykoterapię przy obecności rumienia).

Pozostałe źródła:

• Wojskowy Instytut Medyczny. Państwowy Instytut Badawczy, Profilaktyka Chorób Odkleszczowych.

• Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Warszawie, Profilaktyka Chorób Odkleszczowych.

• Ministerstwo Zdrowia, Co należy wiedzieć o kleszczach.